تاریخ دیار بکریه (کتاب)تاریخ دِیار بَکریه (یا کتاب دیاربکریه)، کتابی به فارسی از ابوبکر طهرانی، دیوانی و مورخ دربار ترکمانان قراقوینلو و آق قوینلو در سده نهم. فهرست مندرجات۲ - علت گزینش عنوان کتاب ۳ - دلیل نگارش ۴ - محتوای کتاب ۴.۱ - نسب اوزون حسن ۴.۲ - شرح زندگی قراعثمان ۴.۳ - رویدادهای بعد از مرگ قراعثمان ۴.۴ - حکمرانان جغتای و قراقوینلو ۴.۵ - جهانشاه قراقوینلو ۴.۶ - اوزون حسن ۵ - مقدمه فاروق سومر بر این کتاب ۶ - تاریخ نگارش کتاب ۷ - علت عدم اتمام رویدادهای زندگی اوزون حسن ۸ - گردآوری مطالب پایانی کتاب ۹ - وجود گزارش‌های کم ارزش در کتاب ۱۰ - کاستی‌های کتاب ۱۱ - ویژگی‌های مثبت کتاب ۱۲ - عدم توجه برخی مورخین به این کتاب ۱۳ - بهره برخی تاریخ‌نگاران از این کتاب ۱۴ - چاپ‌های این کتاب ۱۵ - فهرست منابع ۱۶ - پانویس ۱۷ - منبع ۱ - موضوعاین کتاب، یگانه تاریخ مستقل در باره قراقوینلوها و آق قوینلوهاست و از دیرباز شهرتی بسزا داشته است. ۲ - علت گزینش عنوان کتابنویسنده در باره گزینش عنوان این کتاب می‌گوید: «چون در سال هشتصد و هفتاد و پنج هجری، مُعْظَمِ امورِ مرتَّبه درین کتاب مَحرّر و منقّح گشت و لفظِ بکر هم در لقب محرِّر جزء ثانی و هم در اسمِ مملکتی که مولِد و منشأ و محلِ ایالتِ حضرت صاحب قرانی (= اوزون حسن ) است، جزءِ ثانی واقع شده بود، موسوم شد به کتاب دیاربکریه که جمع حروفِ آن از روی حساب (ابجدی) هشتصد و هفتاد و پنج است». [۱]
ابوبکر طهرانی، کتاب دیار بکریه، ج۱، ص۸، چاپ نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا ۱۹۶۲ـ۱۹۶۴.
۳ - دلیل نگارشنویسنده پیش از فرمانروایی اوزون حسن بر سر این بوده که کتابی عامه پسند شامل نوادر زمان بنویسد، اما در این کار توفیق نیافته است، [۲]
ابوبکر طهرانی، کتاب دیار بکریه، ج۱، ص۵ ـ۶، چاپ نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا ۱۹۶۲ـ۱۹۶۴.
و چندی بعد، به فرمان اوزون حسن، مأمور نوشتن تاریخ زندگی او شده است. [۳]
ابوبکر طهرانی، کتاب دیار بکریه، ج۱، ص۱۰، چاپ نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا ۱۹۶۲ـ۱۹۶۴.
۴ - محتوای کتاب۴.۱ - نسب اوزون حسنمؤلف، نسب اوزون حسن را با هفتاد واسطه به حضرت آدم علیه‌السلام می‌رساند [۴]
ابوبکر طهرانی، کتاب دیار بکریه، ج۱، ص۱۱ـ۳۰، چاپ نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا ۱۹۶۲ـ۱۹۶۴.
و در باره هر یک از آنان اطلاعاتی به دست می‌دهد که در مواردی، بویژه در باره پهلوان بیگ، اَزْدی بیگ و ادریس بیگ افسانه وار است. [۵]
ابوبکر طهرانی، کتاب دیار بکریه، ج۱، ص۱۵، چاپ نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا ۱۹۶۲ـ۱۹۶۴.
[۶]
ابوبکر طهرانی، کتاب دیار بکریه، ج۱، صXVII، چاپ نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا ۱۹۶۲ـ۱۹۶۴.
۴.۲ - شرح زندگی قراعثمانسپس به شرح زندگی قراعثمان، بنیادگذار دولت آق قوینلو می‌پردازد [۷]
ابوبکر طهرانی، کتاب دیار بکریه، ج۱، ص۳۱ـ۱۱۷، چاپ نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا ۱۹۶۲ـ۱۹۶۴.
که در واقع، تاریخ این سلسله با شرح حال او آغاز می‌شود. اما ابوبکر طهرانی، در نگارش این زندگینامه، برخی رویدادها را که موجب سرافکندگی این خاندان می‌شده ذکر نکرده است، از جمله شکست قراعثمان از قرایوسف قراقوینلو، پناهنده شدن او به نایبِ مملوکها در حلب، و حادثه محاصره شدن قراعثمان به دست بَرْسبای در آمِد و مجبور شدن او به صلح.۴.۳ - رویدادهای بعد از مرگ قراعثمانمؤلف سپس رویدادهای بعد از مرگ قراعثمان و اخبار فرزندان و نواده های او، یعنی دوره حمزه بیگ (متوفی ۸۴۸)، و جهانگیر بیگ (متوفی ۸۷۴)، را شرح داده است. [۸]
ابوبکر طهرانی، کتاب دیار بکریه، ج۱، ص۱۱۸ به بعد، چاپ نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا ۱۹۶۲ـ۱۹۶۴.
بخش نخست کتاب با شرح جنگ رستم ترخان، فرمانده سپاه جهانشاه قراقوینلو با اوزون حسن و شکست رستم ترخان به دست اوزون حسن در ۸۶۱ به پایان می‌رسد. [۹]
طهرانی، مقدمه سومر، ج۱، ص۲۶۳ـ ۲۸۱، ص XVIII، ابوبکر طهرانی، کتاب دیار بکریه، چاپ نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا ۱۹۶۲ـ۱۹۶۴.
۴.۴ - حکمرانان جغتای و قراقوینلوبخش دوم با بحثهای مهمی در باره حکمرانان جغتای و قراقوینلو آغاز می‌شود. ابوبکر طهرانی در این بخش پس از ذکر درگذشت شاهرخ، رویدادهای عراق ، فارس ، خراسان و ماوراءالنهر را بتفصیل بیان می‌کند. ۴.۵ - جهانشاه قراقوینلودر باره جهانشاه قراقوینلو، پس از شرح فتح عراق و فارس و کرمان به دست او، از حمله وی به خراسان و فرستادن پسرش پیربوداق به فارس و بغداد سخن می‌گوید. [۱۰]
ابوبکر طهرانی، کتاب دیار بکریه، ج۲، ص۲۸۵ـ ۳۶۶، چاپ نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا ۱۹۶۲ـ۱۹۶۴.
۴.۶ - اوزون حسنپس از آن از اوزون حسن سخن به میان می‌آورد. این بخش با ذکر احوال تاریخ حکومت اوزون حسن و لشکرکشی او به گرجستان [۱۱]
ابوبکر طهرانی، کتاب دیار بکریه، ج۲، ص۳۶۷ـ۳۸۶، چاپ نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا ۱۹۶۲ـ۱۹۶۴.
آغاز می‌شود و از درگیری او با سلطان محمد فاتح در باره مسئله طرابزون و لشکرکشی مجدد به گرجستان و گشودن حصن کیفا و درگیری او در بغداد و شکست حسن علی، آخرین حکمران قراقوینلو، و آمدن ابوسعید تیموری و شکست او و نیز از فتح نواحی مختلف ایران سخن می‌رود. [۱۲]
ابوبکر طهرانی، کتاب دیار بکریه، ج۱، مقدمه سومر، صXIV، چاپ نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا ۱۹۶۲ـ۱۹۶۴.
کتابی که در دست داریم، رویدادهای فرمانروایی اوزون حسن را تا ۸۷۶ دربر می‌گیرد. [۱۳]
ابوبکر طهرانی، کتاب دیار بکریه، ج۲، ص۵۵۸، چاپ نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا ۱۹۶۲ـ۱۹۶۴.
۵ - مقدمه فاروق سومر بر این کتابفاروق سومر در مقدمه جلد اول کتاب دیار بکریه [۱۴]
ابوبکر طهرانی، کتاب دیار بکریه، ج۱، ص۱۹، چاپ نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا ۱۹۶۲ـ۱۹۶۴.
گمان برده است که کتاب ناقص است و باید آن را بر پایه نوشته های حسن بیگ روملو در احسن التواریخ و منجم باشی در جامع الدول تکمیل کرد. ولی همو، پس از بررسی این مسئله در مقدمه جلد دوم، [۱۵]
ابوبکر طهرانی، کتاب دیار بکریه، ج۲، ص۹، چاپ نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا ۱۹۶۲ـ۱۹۶۴.
احتمال ناقص بودن کتاب را با دلیل‌هایی رد کرده است.۶ - تاریخ نگارش کتابهیچ دلیلی در دست نیست که ابوبکر رویدادهای بعد از ۸۷۶ را نوشته باشد، اما می‌توان حدس زد که این کتاب پس از ۸۷۵ نوشته شده است، زیرا نویسنده از ولادت یکی از پسران اوزون حسن به نام محمدبیگ یاد می‌کند که او را به سبب میمنت ولادتش «اُغورلو» لقب دادند و هنگامی که وی به مخالفت با پدر برخاست، ملقب به «اغورسیز» (بدشگون) شد. [۱۶]
ابوبکر طهرانی، کتاب دیار بکریه، ج۱، ص۱۶۳، چاپ نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا ۱۹۶۲ـ۱۹۶۴.
چون قیام محمدبیگ بر ضد اوزون حسن در ۸۷۸ بود [۱۷]
روملو، ج۱۱، ص۵۴۵.
می توان احتمال داد که این کتاب در همین سال نوشته شده باشد.۷ - علت عدم اتمام رویدادهای زندگی اوزون حسنابوبکر با این‌که تا دوره یعقوب بیگ (۸۸۳ ـ ۸۹۶)، فرزند اوزون حسن، زنده بوده، اما تاریخ رویدادهای زندگی اوزون حسن را به پایان نرسانیده است؛ شاید به سبب این‌که نخواسته است شکست هولناک مخدوم خود را از سلطان عثمانی ذکر کند. [۱۸]
ابوبکر طهرانی، کتاب دیار بکریه، ج۱۱، مقدمه نوائی، ص۲۵، چاپ نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا ۱۹۶۲ـ۱۹۶۴.
۸ - گردآوری مطالب پایانی کتابچون مؤلف در سرزمین آق قوینلوها، یعنی آناطولی شرقی، زندگی نکرده بوده، مطالب پایانی کتاب را از روایاتی که اینجا و آن‌جا شنیده بوده گردآوری کرده است. [۱۹]
ابوبکر طهرانی، کتاب دیار بکریه، ج۱، مقدمه سومر، صXX، چاپ نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا ۱۹۶۲ـ۱۹۶۴.
۹ - وجود گزارش‌های کم ارزش در کتابهمراه با گزارش‌های ارزشمندی که در جای جای کتاب دیاربکریه داده شده است، مطالبی نیز که چندان ارزش تاریخی ندارد بتفصیل آمده است، مانند اسامی نوکران امیرانی که در جنگ‌ها شرکت داشتند، کارهایی که می‌کردند و همچنین گفتگو از جنگ اسبهای آنان. [۲۰]
ابوبکر طهرانی، کتاب دیار بکریه، ج۱، ص۲۱۶، چاپ نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا ۱۹۶۲ـ۱۹۶۴.
[۲۱]
طهرانی، ج ۱، ج۱، ص۲۷۴ـ۲۷۷، مقدمه سومر، ص XX، ابوبکر طهرانی، کتاب دیار بکریه، چاپ نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا ۱۹۶۲ـ۱۹۶۴.
ذکر این مطالب ناشی از پیروی مؤلف از راوی آن اخبار بوده است.۱۰ - کاستی‌های کتابکتاب دیار بکریه کاملاً بی طرفانه نوشته نشده، زیرا نویسنده رویدادهای مهمی را که احتمال فراموش کردن آنها نبوده است [۲۲]
ابوبکر طهرانی، کتاب دیار بکریه، ج۱، مقدمه سومر، صXX، چاپ نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا ۱۹۶۲ـ۱۹۶۴.
ــ شاید برای آن‌که خدشه ای به شهرت آق قوینلوها وارد نیاورد ــ ذکر نکرده است. یکی دیگر از کاستی‌های این کتاب ذکر نکردن تاریخ رویدادهاست. مؤلف می‌توانست، با اندکی دقت، آنها را معلوم کند، اما او حتی تاریخ وقایعی را که خود شاهد و ناظر آنها بوده، نیاورده است.۱۱ - ویژگی‌های مثبت کتاببا این‌همه، کتاب حاوی مطالبی در باره دولتهای قراقوینلو و جغتایی‌هاست که نویسنده، بیشتر آنها را بر پایه مشاهدات خود نوشته است. افزون بر اطلاعات با ارزش در باره آق قوینلوها، اطلاعات دقیقی نیز در باره قراقوینلوها، بویژه اسکندر (متوفی ۸۴۱)، جهانشاه و حسن علی در کتاب ذکر شده است. [۲۳]
ابوبکر طهرانی، کتاب دیار بکریه، ج۱، مقدمه سومر، صXXI، چاپ نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا ۱۹۶۲ـ۱۹۶۴.
همچنین در باره سازمان نظامی، سیاسی و اداری دولتهای قراقوینلو و آق قوینلو و نیز وضع مردم آناطولی شرقی و جنوبی در سده نهم اطلاعات سودمند و مهمی در این کتاب آمده است. [۲۴]
ابوبکر طهرانی، کتاب دیار بکریه، ج۱، مقدمه سومر، صXXI، چاپ نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا ۱۹۶۲ـ۱۹۶۴.
۱۲ - عدم توجه برخی مورخین به این کتابکتاب دیار بکریه، به رغم شهرت نویسنده آن، در میان مورخان بعدی چندان مورد توجه نبوده است. خواندمیر از وجود این کتاب اطلاع داشته، اما در بخش مربوط به ترکمانان کتاب خود از آن سود نجسته است. [۲۵]
خواندمیر، ج۴، ص۴۳۰.
فضل بن روزبهان خنجی با کتاب دیاربکریه آشنایی داشته، اما نام نویسنده را در کتاب خود ذکر نکرده است. وی در تاریخ عالم آرای امینی می‌گوید: «چون در کتاب دیار بکریه که در احوال و واقعات عالیحضرت آسمان رفعت صاحب قران ماضی اناراللّه برهانه مسطور است، تفاصیل اسماء اجداد آن حضرت با مُجمَل احوال ایشان مذکور گشته به تکرار احتیاج ندید». [۲۶]
فضل اللّه بن روزبهان، تاریخ عالم آرای امینی، ج۱، ص۲۱، چاپ جان وودز، لندن ۱۹۹۲.
۱۳ - بهره برخی تاریخ‌نگاران از این کتاباز این کتاب، تاریخ نگاران دیگری چون قاضی احمد غفاری، اسکندربیگ منشی [۲۷]
اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ج۱، ص۱۹، تهران ۱۳۵۰ش.
و حسن بیگ روملو (جاهای متعدد) سود برده اند. غفاری در ضمن مآخذ خویش در مقدمه تاریخ نگارستان، [۲۸]
احمد بن محمد غفاری قزوینی، تاریخ نگارستان، ج۱، ص۴ـ ۵، چاپ مدرس گیلانی، تهران ۱۴۰۴.
از کتاب دیار بکریه نامی نبرده، اما در نگارش کتاب خود، از آن استفاده کرده است. مثلاً در تاریخ نگارستان، جنگ عیسی، امیر ماردین، از خاندان ارتُق و امیر مملوک چکم با عثمان بیگ در آمِد و شکست و کشته شدن آنان، جنگ جهانشاه با اوزون حسن و جنگ ابوسعید تیموری با اوزون حسن تماماً از کتاب دیاربکریه گرفته شده است. همچنین غفاری در کتاب دیگر خود، تاریخ جهان آرا [۲۹]
احمد بن محمد غفاری قزوینی، تاریخ جهان آرا، ج۱، ص۲۵۱ـ۲۵۳، تهران ۱۳۴۳ش.
در بحث از آق قوینلوها مطالب راجع به ارتباط قراعثمان و اوزون حسن را از کتاب دیار بکریه نقل کرده است. [۳۰]
ابوبکر طهرانی، کتاب دیار بکریه، ج۱، مقدمه سومر، صXX، چاپ نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا ۱۹۶۲ـ۱۹۶۴.
از این کتاب بیش از همه حسن بیگ روملو بهره برده است؛ وی در احسن التواریخ نوشته های مربوط به تاریخ ترکمانان را از ابوبکر گرفته و آنها را گاه بی کم و کاست و گاه به اختصار آورده است. منجم باشی (متوفی ۱۱۱۳) در جامع الدول [۳۱]
احمدبن لطف اللّه منجم باشی، جامع الدول، نسخه عکسی از نسخه خطی کتابخانه عمومی بایزید استانبول، ش ۵۰۱۹.
از این کتاب بهره برده اما نتوانسته عنوانش را مشخص سازد و از آن با نام تاریخ با یَنْدُریه یاد کرده است (د. ا. ترک، ذیل «جهانشاه»).۱۴ - چاپ‌های این کتابچاپ انتقادی کتاب دیار بکریه از روی تنها نسخه به دست آمده، به کوشش نجاتی لوغال و فاروق سومر، با مقدمه و حواشی ارزشمند در آنکارا در ۱۹۶۲ـ۱۹۶۴/۱۳۴۱ـ۱۳۴۳ش در دو جلد به چاپ رسیده است. این چاپ بار دیگر در یک مجلد در تهران به سال ۱۳۵۶ ش منتشر شده است. ۱۵ - فهرست منابع(۱) اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، تهران ۱۳۵۰ش. (۲) خواندمیر. (۳) روملو. (۴) ابوبکر طهرانی، کتاب دیار بکریه، چاپ نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا ۱۹۶۲ـ۱۹۶۴. (۵) احمد بن محمد غفاری قزوینی، تاریخ جهان آرا، تهران ۱۳۴۳ش. (۶) احمد بن محمد غفاری قزوینی، تاریخ نگارستان، چاپ مدرس گیلانی، تهران ۱۴۰۴. (۷) فضل اللّه بن روزبهان، تاریخ عالم آرای امینی، چاپ جان وودز، لندن ۱۹۹۲. (۸) احمدبن لطف اللّه منجم باشی، جامع الدول، نسخه عکسی از نسخه خطی کتابخانه عمومی بایزید استانبول، ش ۵۰۱۹. ۱۶ - پانویس
۱۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ دیار بکریه»، شماره۳۰۹۷. |